Chùa Tam Thanh nằm trong động núi đá (nên còn được gọi tên khác là Động Tam Thanh) thuộc địa phận phường Tam Thanh, thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn. Theo sách Đại nam nhất thống chí thì chùa Tam Thanh có từ thời nhà Lê, thuộc địa phận xã Vĩnh Trại, châu Thoát Lãng.
Đặc trưng của ngôi chùa
Chùa Tam Thanh có một tượng Phật A Di Đà màu trắng với nét mềm mại, uyển chuyển được tạc nổi vào vách đá từ thế kỷ XV. Pho tượng này mang phong cách nghệ thuật thời Lê – Mạc (thế kỷ XVI – XVII) tạc theo thế đứng trong hình một lá đề. Tượng cao 2.02m, lộng 0.65m, mặc áo cà sa buông chùm xuống tận gót, hai tay chỉ xuống đất trong thế ấn cam lộ.
Ngoài ra, chùa còn có hồ Âm Ti với làn nước trong xanh bốn mùa với muôn trùng nhũ đá thiên tạo từ ngàn năm rất đẹp.
Động tam thanh
Tam Thanh là quần thể 3 động Nhất Thanh, Nhị Thanh, Tam Thanh nằm trong chùa Tam Thanh. Động Tam Thanh nằm trong một dãy núi có hình đàn voi phủ phục trên mặt cỏ xanh. Hang động Tam Thanh ở lưng chừng núi. Cửa hang nhìn về hướng Đông cao chừng 8m có lối lên là 30 bậc đá đục vào sườn núi, có nhiều cây cối um tùm che khuất ánh nắng Vách động bên phải có khắc bài thơ của Ngô Thì Sĩ (1726 – 1780) khi ông làm Đốc trấn Lạng Sơn.
Tam Thanh được mệnh danh là “Đệ nhất bát cảnh xứ Lạng” (gồm 4 điểm là: Động Nhị Thanh, động Tam Thanh, thành nhà Mạc và Nàng Tô Thị).
Giá trị văn hóa
Ngoài giá trị danh thắng, chùa Tam Thanh còn được biết đến bởi những giá trị văn hóa. Trong động chùa còn lưu lại hệ thống văn bia khá phong phú của các văn nhân, thi sĩ qua các thời kỳ lịch sử. Trong đó, tấm bia số 4 là tấm bia có niên đại cổ nhất (bia Ma Nhai) được tạc: vào thời Lê Vĩnh Trị năm thứ 2 (1677), ghi lại chi tiết việc xây dựng tôn tạo chùa. Bia khắc thơ quan Đốc trấn Lạng Sơn Ngô Thì Sĩ vào năm Kỷ Hợi (1777) đã khắc lại bài thơ ngợi ca cảnh đẹp sơn thủy hữu tình của động Tam Thanh.
Câu ca dao về địa danh Lạng Sơn gắn liền với chùa Tam Thanh mà câu ca dao này đi’ gắn bó với bao nhiêu thế hệ người Việt Nam:
Đồng Đăng có phố Kỳ Lừa,
Có nàng Tô Thị, có chùa Tam Thanh.
Ai lên Xứ Lạng cùng anh. Bõ công bác mẹ sinh thành ra em.
Lễ hội chùa tam thanh
Đã thành thông lệ, hàng năm cứ vào dịp 15 tháng giêng, nhân dân và du khách thập phương lại đổ về chùa Tam Thanh trảy hội. Lễ hội chùa Tam Thanh, Tam Giáo hướng tới việc đáp ứng nhu cầu tâm linh của nhân dân và khách thập phương, đồng thời duy trì phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, tôn vinh công lao to lớn của danh nhân Ngô Thì Sĩ đối với mảnh đất xứ Lạng. Các nghi thức diễn ra trong lễ hội: Rước kiệu, dâng hương, tế lễ, tụng kinh Phật, dặc, biệt phần rước kiệu Ngô Thì Sĩ từ chùa Tam Giáo sang chùa Tam Thanh, rồi từ chùa Tam Thanh sang lễ hội Lồng tồng (Khòn Lèng), được xây dựng kịch bản riêng… nhằm đảm bảo trang trọng, phản ánh đúng bản sắc văn hóa. . ..
Lễ hội chùa Tam Thanh, Tam Giáo diễn ra trong hai ngày 15 và 16 tháng giêng với nhiều nghi lễ đặc sắc: Rước kiệu, thỉnh chuông, đánh trống khai hội, dâng hương, tế lễ trong chùa tại cung Thánh Mẫu, tụng kinh Phật tại cung Tam Bảo. Cùng với đó là các trò chơi dân gian, chương trình văn hóa văn nghệ: múa sư tử, hát dân ca…
